Tasavvur qiling, siz laboratoriyadasiz. Barcha jihozlar joyida, lekin siz o‘rganmoqchi bo‘lgan tajriba allaqachon sun’iy intellekt tomonidan bajarilgan. Ilm-fan olamida kechagi orzular bugungi reallikdir. Sun’iy intellekt endi nafaqat yordamchi, balki ko‘p hollarda ilmiy jarayonning bosh ijrochisiga aylanmoqda. Shunday ekan, savol tug‘iladi: bu — yangi imkoniyatlarning ochilishi yoki ilmning insonga xos ruhi yo‘qolayotganining ilk belgisimi?! Ilm-fan doimo qiziqarli bo‘lgan. Savollar ko‘p, javoblar kam, aniqlik esa ko‘pincha xayoliy. Inson asrlar davomida tabiat sirlarini ochishga urinib kelgan. Bu yo‘lda u ko‘plab xatolarga yo‘l qo‘ygan, ammo aynan shu xatolar, aynan shu izlanishlar buyuk kashfiyotlarga sababchi bo‘lgan. Endi esa sun’iy intellekt — xatolardan xoli, charchoq bilmas, aniqlikda insondan o‘zib ketgan raqamli aql bu maydonga kirib keldi.
Sun’iy intellektni ko‘pchilik sehrli kalitga o‘xshatadi. U istalgan eshikni ochadi, vaqtni tejaydi, muammolarni hal qiladi. Haqiqatan ham, u millionlab ma’lumotlarni bir zumda tahlil qiladi, murakkab formulalarni sinchkovlik bilan yechadi, hatto ilmiy maqolalar yozadi. Bu imkoniyatlar zamonaviy ilm uchun turtki bo‘layotgani rost. Ammo ayni shu qudratli vosita orqasida bir noaniq savol soyadek suzib yuribdi: agar barcha fikrni, xulosani, izlanishni mashina bajarsa, unda insonning ilmiy tafakkuriga ehtiyoj qoladimi? Sun’iy intellekt — bu yashin tezligida ishlovchi aql. U to‘xtamaydi, e’tiroz qilmaydi, pushaymon tortmaydi. Biroq aynan shu xususiyatlar uni insondan farqlaydi. Chunki ilm-fan faqat aniq javoblar majmuasi emas. Ilm — savol berish san’ati, bu shubhalanish jasorati, bu “agar” deb boshlanuvchi xayol. Sun’iy intellekt esa faqat mavjud ma’lumotlar bilan ishlaydi, u orzu qilmaydi, shubhalanmaydi, g‘am chekmaydi. U haqiqatni topadi, ammo uni tushunmaydi.
Balki shuning uchun ham ba’zi olimlar sun’iy intellektni oynaga o‘xshatayotgandir. U insoniyat aqlining aksini ko‘rsatadi. Oyna haqiqatni inkor etmaydi, biroq uni yaratmaydi ham. Demak, agar biz o‘z ilmiy qarorlarimizni, tahlil va xulosalarimizni sun’iy ongga to‘liq topshirsak, bu oynada faqat o‘zining aksini ko‘ruvchi, ammo o‘ylashni unutgan inson yuzlanib turadi. Biroq masalaning boshqa tarafi ham bor. Sun’iy intellekt — bu zamonaviy ilm uchun qanot. Ilgarigi asrlarda bir tahlil bir necha yil vaqt olgan bo‘lsa, bugun bu daqiqalarga aylandi. Genom tahlilidan tortib, iqlim o‘zgarishlarini modellashtirishgacha hammasi sun’iy ong orqali aniqroq va tezroq amalga oshmoqda. Bu insonni ortiqcha jismoniy yukdan ozod etadi, ammo ruhiy mas’uliyatni ko‘paytiradi. Chunki natija hali ham inson tomonidan baholanishi, tushunilishi va to‘g‘ri yo‘nalishga yo‘naltirilishi kerak.
Yana bir muhim jihat axloqiy mezondir. Sun’iy intellekt qaysi chegaragacha mustaqil bo‘lishi mumkin? Agar u xato qilsa, javobgar kim bo‘ladi? Agar u yangi ilmiy kashfiyot yaratib bersa, muallif kim bo‘ladi? Bu savollar ilm olamida tobora ko‘proq kuzatilmoqda. Demak, sun’iy intellekt bilan ishlash nafaqat texnik, balki axloqiy tayyorgarlikni ham talab qiladi.
Ilmning qalbi shubha, ijod va orzudir. Mashina esa bu tuyg‘ularni his qila olmaydi. Agar biz sun’iy intellektni shunchaki tezlik vositasi deb bilsak — yutamiz. Ammo agar uni tafakkur o‘rniga qo‘ya boshlasak — yo‘qotamiz. Chunki tafakkur — bu tirik aqlning harakati, fikrning qushdek parvozi, sezgi va tushunchaning musiqasidir.
Shunday ekan, sun’iy intellekt — nafaqat ilm uchun yangi eshik, balki uni ochayotgan insonning o‘zini ham sinovdan o‘tkazuvchi kalitdir. Agar biz bu imkoniyatdan oqilona foydalansak, u bizni yangi yutuqlarga olib boradi. Ammo unga bo‘ysunib, o‘z tafakkurimizni mashinaga topshirsak, u holda biz ilmni emas, o‘zligimizni yo‘qotamiz. Insoniyat tarixida har bir buyuk ixtiro yangi savollarni tug‘dirgan. Bugungi savol esa quyidagicha: biz sun’iy intellekt yordamida olg‘a yuramizmi yoki sekin-asta o‘z tafakkurini o‘zgaga topshirgan, lekin buni sezmayotgan mavjudotga aylanamizmi?
Zaynura Kadirova,
TerDU dotsenti (PhD)
