Har bir xalqning ma’naviy boyligi, tarixiy xotirasi va ruhiy dunyosi asrlar davomida og‘zaki ijod orqali avloddan-avlodga o‘tib keladi. Shu jihatdan baxshichilik san’ati o‘zbek xalqining eng qadimiy, eng go‘zal va boy madaniy merosidir.Baxshi — bu nafaqat doston aytuvchi, balki xalqning yuragi, donoligi va ruhini ifodalovchi ijodkor. U xalq dostonlarini, tarixini, orzu-umidlarini kuylab, ularni do‘mbira sadolari ostida hayotga singdirgan.
Bugungi kunda baxshichilik san’ati nafaqat o‘zbek xalqining faxri, balki butun insoniyatning nomoddiy madaniy merosi sifatida qadrlanmoqda. Baxshichilik san’ati o‘z ildizlarini qadimiy turkiy xalqlar madaniyatidan oladi. “Baxshi” so‘zi qadimda “donishmand”, “bilimli kishi”, “so‘z sehrgari” ma’nolarida qo‘llangan. Baxshilar o‘tmishda xalq orasida muhim ijtimoiy rol o‘ynagan: ular xalqni tarbiyalagan, jasorat va vatanparvarlik ruhida kuylagan, adolat va ezgulik g‘oyalarini targ‘ib qilgan. Baxshi doston aytishda nafaqat hikoya qiladi, balki uni kuylaydi, obrazlarni jonlantiradi, har bir so‘zni ohang bilan bezaydi. Shu bois baxshining ijrosi tinglovchiga nafaqat ma’naviy, balki estetik zavq ham bag‘ishlaydi.
Baxshilar asosan xalq dostonlarini ijro etadilar. “Alpomish”, “Go‘ro‘g‘li”, “Ravshan”, “Kuntug‘mish”, “Erali bilan Sherali”, “Yodgor” kabi asarlar asrlar davomida baxshilar og‘zidan og‘ziga o‘tib, har davrning ruhi bilan boyib kelgan. Har bir baxshi o‘z talqinini, o‘z ohangini qo‘shib, dostonni qayta jonlantiradi. Shu jihatdan baxshichilik — bu doimo yashaydigan, yangilanib turadigan san’atdir. Baxshichilik san’ati xalq hayotining ajralmas qismi bo‘lib, u orqali yosh avlod milliy g‘urur, vatanparvarlik, sadoqat, jasorat va mehr-oqibat ruhida tarbiyalanadi. Dostonlarda xalq qahramonlari — Alpomish, Ravshan, Go‘ro‘g‘li singari obrazlar orqali xalqning orzu-umidlari, g‘ururi va adolatga bo‘lgan ishonchi ifodalanadi.
Baxshi — bu faqat ijrochi emas, balki xalqning tarixini, ruhiyatini, urf-odatlarini, qadriyatlarini saqlovchidir. U dostonlar orqali xalq og‘zaki ijodini, til boyligini, milliy qadriyatlarni asrab, yangi avlodga yetkazadi. Shu sababli, baxshilar xalq orasida har doim hurmatga sazovor bo‘lgan. Baxshilik maktabi ustoz-shogird an’anasiga asoslangan. Har bir baxshi o‘z ustozidan doston aytish sirlarini, ovoz ohangini, dutor chalish usullarini o‘rganadi. Keyinchalik esa u o‘z shogirdlarini tayyorlab, san’atni davom ettiradi.
Shu yo‘l bilan baxshichilik san’ati asrlar osha uzluksiz yashab kelmoqda.
Baxshichilik san’ati yozma shaklda emas, balki og‘zaki an’ana sifatida saqlanib keladi. Har bir baxshi dostonlarni yod olib, ularni o‘z uslubida kuylaydi. Shu tarzda dostonlar xalq xotirasida yashab qoladi.
O‘zbekistonning Qashqadaryo, Surxondaryo, Buxoro, Navoiy, va Xorazm viloyatlarida baxshichilik maktablari shakllangan. Har bir maktabning o‘ziga xos ijro uslubi, ohang va doston talqini mavjud. Masalan, Qashqadaryo baxshilari (Shoberdi baxshi, Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li) o‘zining kuchli ovozi, chuqur his bilan aytgan dostonlari bilan mashhur bo‘lgan.
Bugungi kunda O‘zbekistonda baxshichilik san’atini asrash va rivojlantirish maqsadida “Baxshilar maktabi”, “Baxshilar festivali”, xalq dostonchilik markazlari faoliyat yuritmoqda. Shuningdek, 2021-yilda O‘zbekiston baxshichilik san’ati YUNESCOning nomoddiy madaniy merosi reprezentativ ro‘yxatiga kiritilgan, bu esa xalqimiz san’atining jahon miqyosida e’tirof etilganidan dalolat beradi. Baxshichilik — bu o‘zbek xalqining yuragidan chiqqan, asrlar davomida so‘nmagan san’atdir. U xalqning tarixini, orzu-umidini, jasoratini, ezgulik va muhabbatga bo‘lgan ishonchini kuylaydi. Baxshilar dostonlari orqali milliy ruhni, birlikni va ma’naviyatni avlodlarga yetkazib kelmoqda. Bugungi kunda bu san’at davlat miqyosida qo‘llab-quvvatlanayotgani, yosh baxshilar tayyorlanayotgani, xalqaro e’tirof topgani — baxshichilikning abadiyligini tasdiqlaydi. Demak, baxshichilik — bu o‘tgan ajdodlardan qolgan bebaho meros, millat ruhining so‘nmas manbai, xalq qalbining musiqasi va so‘z san’atining eng yuksak cho‘qqisidir.
Gulchehra Axmedova,
TerDU dotsenti
