Tarix sahnasida muhim o‘rin egallagan ko‘chmanchi xalqlar ichida mo‘g‘ullar alohida e’tiborga loyiqdir. O‘rta asrlar manbalarining ma’lumotlariga ko‘ra, XII asr oxiri-XIII asr boshlarida mo‘g‘ul qabilalari va elatlarining qudratli davlatga birlashuvi jarayonlari bo‘lib o‘tadi. Mo‘gul davlatining tuzilishi va mo‘g‘ul xalqining tashkil topishi XIII asrning boshlariga borib taqaladi. Bungacha ular alohida qabilalarga yoki qabila ittifoqlariga bo‘linib yashar edilar. Har bir qabilaning yo‘lboshchisi bor edi. Xitoy manbalariga ko‘ra, mo‘g‘ul qabilalari XII asrda Buyuk Xitoy devoridan to Baykal ko‘ligacha bo‘lgan hududda yashaganlar. Xitoyliklar Shimoliy Xitoy hududida yashagan janubiy mo‘g‘ullarni “oq tatarlar’’ deb, Shimoliy mo‘g‘ullarni esa “qora tatarlar’’ deb ataganlar. Yozma manbalarda mo‘g‘ullar menu (menva) nomi bilan ilk marotaba Xitoyning Tan sulolasi (618-906) solnomasida tilga olinadi. Mo‘g‘ullar ko‘p qabilalardan iborat bo‘ilb, bu qabilalari ichida son jihatidan eng ko‘p va ta’siri kuchlisi bu kereitlar bo‘lib, Xatchay va Xentey tog‘ tizmalari o‘rtasida Orxon Tolis daryolari vodiysida yashashgan. Ular g‘arbda nayman qabilalari bilan qo‘shni bo‘lganlar. Naymanlar-Xangay va Oltoy tog‘ tizmalari o‘rtasida yashashgan. Ular tog‘ etaklari va tekisliklarda joylashgan edilar. Ko‘chmanchi naymanlar to Orxon daryisigacha yoyilgan edi. Naymanlar mo‘gul qabilalari ichida eng madaniysi edi. Naymanlar jamiyatida o‘sha davrda sinfiy tabaqalanish yuz bergan edi. Markitlar-Selenchi daryosi havzasida yashaganlar. Boshqa mo‘g‘ul qabilalariga qaraganda ular o‘zlarining urushqoqligi, jangovarligi bilan ajralib turgan va kuchli qo‘shinga ega bo‘lgan. Jaloirlar ancha ko‘p sonli va kuchli bo‘lib, Onon daryosi vodiysida yashaganlar. Taychiutlar Onon va Selenga daryolari etaklarida yashagan. Ongutlar-eng kam sonli ko‘chmanchi qabilalar bo‘lib, ular ming oiladan iborat bo‘lgan. Ular ancha zich holda yashar edilar va asosan Xitoy imperatorlariga chegara xizmatlarida turar edilar.
XII asrning 50-60 yillarida mo‘g‘ullarning dastlabki davlati-Mo‘g‘ul ulusi (“Barcha mo‘g‘ullarning davlati”) ning tushkunlikka uchrab, inqirozga yuz tutgan edi. Natijada, XII asrning ikkinchi yarmi-XIII asr boshlarida Mo‘g‘ulistonda ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyotda quyi bosqichda turgan turli mo‘g‘ul qavm va qabilalari katta va qudratli mo‘g‘ul davlatini barpo qilish uchun o‘zaro kurash olib borar edilar. Hokimiyat uchun qavm va qabilalar o‘rtasida olib borilgan kurashda Chingizxon g‘alaba qozonadi va 1204-1205-yillarda kuchli mo‘g‘ul davlatiga asos soladi. Chingizxon (1155-1227-yillarda yashagan) Taychiutlar qabilasidan chiqqan Bordjigin avlodining boshlig‘i bo‘lgan, boy mo‘g‘ul zodagoni Yesugay-baturning o‘g‘li edi. Chingizxonning otasining ismi Yesugay bahodir, onasini esa O‘lun der edilar. Unga Temuchin ismini otasi qo‘ygan.
XII asr o‘rtalariga kelib, Baykal ko‘li atrofi, hozirgi Mo‘g‘uliston hududlarida yashovchi turkiy va tungus-manchjur qabilalarining ko‘pchiligi Yesugay Bahodir ta’siriga o‘ta boshlaydilar. Yesugay tatar va market qabilalariga qarshi urushlar paytida 1185-yilda tatarlar tomonidan xoinona zaharlab o‘ldirilgandan so‘ng, tashabbus uning o‘g‘li Temuchin qo‘liga o‘tadi. Temuchin o‘z ulusini tashkil etib, boshqaruv apparatini tuzgan o‘z tarafdorlari va safdoshlarini yuqori ma’muriy boshqaruv lavozimlariga tayinlagan. Barcha mansabdor shaxslar, shuningdek, shaxsiy gvardiya va navkarlar ustidan boshqaruv ishiga Boorchu va Jelme tayinlandi. Mo‘g‘ul armiyasiga esa Temuchinning ukasi Xasar bosh qo‘mondon bo‘ldi. Armiyaning ilg‘or qismlariga qo‘mondonlik qilish Subutoy – bahodirga topshirilib, Temuchin uni «o‘zining tayanchi va qalqoni» deb atadi. Mo‘g‘uliston tarixida, XII asrning so‘nggi ikki o‘n yilligi, Temuchin va uning raqiblari o‘rtasida Mo‘g‘uliston ustidan hokimiyat o‘rnatish uchun kurashi davri bo‘ldi. Temuchin bu o‘zaro kurashda Toorilxonning qo‘llab-quvvatlashiga tayandi, uning asosiy raqibi Jamuxa bo‘ldi.
1187-yilning kuzida Onon daryosining yuqori oqimidagi Dalan-Baljutada, Temuchin bilan Jamuxa o‘rtasida dastlabki yirik harbiy to‘qnashuv bo‘lib o‘tdi. Temuchin o‘zining dastlabki yirik to‘qnashuvida mag‘lubiyatga uchraydi, garchi raqiblarning kuchlari teng bo‘lgani holda – har ikki tomondan 30 ming nafardan askarlar qatnashgani holda, Jamuxa tomonidan asir olingan 70 nafar harbiy boshliqlar tiriklayin qaynatilgan. Dalan-Baljuta jangida mag‘lubiyatga uchragan Temuchin 10 yil muddat davomida faol harbiy harakatlar olib bormadi. Bu yillar davomida Temuchin chjurchjenlarni Szin imperiyasi hududida yoki uning chegarasi yaqinida turgan. XII asrning o‘rtalaridan boshlab, Szin imperatorlari qo‘shni mo‘g‘ul cho‘llarida «voyaga yetmaganlarni qirg‘in qilish» siyosatini olib borishadi. Har uch yilda bir marta Szinning ekspeditsion korpusi (maxsus maqsad bilan uyushtirilgan otryad) Sharqiy Mo‘g‘uliston hududlariga kiritilgan va mahalliy erkak aholini qirg‘in qilgan yoki Szin hududiga qullikka haydab olib ketilgan. Bunga javoban ko‘chmanchilar, muntazam ravishda chjurchjenlar imperiyasini chegaradagi viloyatlarini xonavayron qilishgan. Szin imperiyasiga, ayniqsa, o‘zlarining bosqinlari bilan tatarlar ko‘proq mushkullik keltirib chiqargan.
1196-yilda Vanyan Syan qo‘mondonligidagi armiya tatarlarga qarshi yurish qiladi. Tatarlar Kerulen daryosi yonida yakson etilgach, Uldza daryosi bo‘ylab chekinishadi. Szin imperiyasining Van Ango qo‘mondonligidagi qo‘shini tatarlarni ta’qib etadi. Van Ango, o‘z navbatida, Tooril va Temuchinga, tatarlarga qarshi birgalikda urush harakatlarida qatnashishni taklif qildi. Keroitlar va Temuchin boshchiligidagi mo‘g‘ullar, Torey ko‘li yonida tatarlarni tor-mor qilishdi. Bu yordam evaziga, Temuchin Szin hukumatidan chautxuri unvonini oladi. Tooril xoqon esa, van (knyaz) unvonini oladi va shundan keyin Vanxon (O‘ngxon) deb nomlana boshladi. Chjurchjenlardan unvon olinishi, Temuchinning mavqeini mustahkamlanishiga imkon berdi. 1198-yilda Szin armiyasi, Sharqiy Mo‘g‘ulistondagi xulugaitlar va boshqa mo‘g‘ul-tatar qabilalariga qarshi yurishni amalga oshiradi.
Biroq ichki nizolar oqibatida chjurchjenlar davlatining tashqi siyosiy faolligi zaiflasha boshladi. Bunday vaziyat Temuchinga Sharqiy Mo‘g‘ulistonda mustahkamlanib olish uchun qulay sharoit yaratdi. G‘arbiy Mo‘g‘ulistonda ham o‘zgarishlar yuz berdi, u joyda nayman ulusi Gayanxon va Buyurukxon boshchiligidagi ikkita davlatlarga bo‘lindi. 1198–1199-yillar davomida kereitlik Vanxon, Jamuxa va Temuchin uchalasi birgalikda, Tayanxonning ma’qullashi bilan Buyurukxonga zarba berishdi. Ammo hal qiluvchi jang oldidan Vanxon bilan Jamuxa til biriktirishib tunda yashirin ravishda Temuchinni tark etishdi, bu bilan ular naymanlar Temuchinni mag‘lubiyatga uchratishiga umid bog‘lashdi. Biroq naymanlar buning o‘rniga butun kuchlari bilan kereitlarga tashlanishdi va oqibatda Temuchinning o‘zi Tooril-xoqonni qutqarishiga to‘g‘ri keldi. Temuchin 1200-yilda taychiutlarga qarshi yurish boshladi, uning taychiutlarga nisbatan nafrati shunchalik kuchli ediki, bu jangda Temuchinni shaxsan o‘zi qatnashdi va yarador bo‘ldi.
1201-yilda Jamuxani tarafdorlari uni Gurxon deb e’lon qilishdi. Jamuxani ortidan nafaqat mo‘g‘ullar, balki Mo‘g‘ulistondagi ko‘plab boshqa qabila va elatlarning vakillari naymanlar, merkitlar, oyrotlar, toyjutlar ham ergashib borishdi. Jamuxani gurxon etib saylash, ko‘tarish marosimi Gan daryosining Argun daryosiga quyilish joyida amalga oshirildi. Jamuxaning atrofiga birlashgan kuchlar ochiqdan ochiq Vanxon va Temuchinni o‘zlarining dushmanlari deb e’lon qilishdi. Shunday qilib, XIII asr boshlariga kelib, Mo‘g‘ulistondagi hokimiyat uchun kurashgan kuchlarning aniq shakllanishi yuz berdi. Amalda esa Vanxon bilan Temuchinning o‘rtalaridagi ittifoq mustahkam bo‘lmagan, umuman olganda, bir- birlariga raqib bo‘lgan bu xonlarning har biri o‘zining mavqeyi uchun kurashgan.
Janubiy-Sharqiy Mo‘g‘ulistonda mustahkam o‘rnashib olishga intilgan Temuchin 1202-yilda tatarlarga qarshi yurish qildi. O‘zining hamyurtlari – toyjutlar bilan olib borilgan urushlarni hisoblamaganda, bu Temuchinning kuchli mo‘g‘ul-tatar elatlaridan biriga qarshi dastlabki yakka holdagi yurishi bo‘ldi. Buir-Nor ko‘lidan uncha uzoq bo‘lmagan Dalan-Numergen degan joyda tatarlar mag‘lubiyatga uchratildi. Tarixchi Rashiduddinning yozishicha, Temuchin tatarlarni o‘zining «qilichi uchun ozuqa, ya’ni yemak»ka aylantirdi, aravaning o‘qidan baland bo‘lgan barcha erkak va o‘spirinlarni qirib tashladi. Temuchinning g‘alabasi Mo‘g‘ulistondagi kuchlar muvozanatini uni tomoniga o‘zgarishiga sabab bo‘ldi. Bu vaqtda Temuchinni qarorgohi Shimoliy-Sharqiy Mo‘g‘ulistondagi Balchjun ko‘li yonida joylashgan edi. Vanxon ayyorlik yo‘li bilan Temuchinni o‘ldirmoqchi bo‘ladi. U Temuchin huzuriga vakil yuborib qarindosh bo‘lishni, o‘z qizini Temuchinni katta o‘g‘li Jo‘jiga berishni va’da qiladi. Temuchin Vanxonning va’dasiga ishonib, uning huzuriga sovchilikka uncha katta bo‘lmagan eskort (kimsa yoki narsani kuzatib boradigan harbiy soqchilar otryadi) bilan keroitlar qarorgohiga fotiha qilish uchun jo‘naydi. Biroq yo‘lda Temuchinni keksa va sodiq tarafdorlaridan biri Munlik, Temuchinni bu safarga bormaslikka ko‘ndiradi. Temuchin ortga qaytishga qaror qildi va aynan shu vaqtda keroitlar qo‘shini unga qarshi yurish boshlagani to‘g‘risida ma’lumot oladi, bunda Jamuxa keroitlarni qo‘llab-quvvatlaydi. Jang vaqtida Jamuxa keroitlarni qat’iy qo‘llab-quvvatlashdan voz kechadi. Jang paytida Vanxonning o‘g‘li Sangum Ilxa yarador bo‘ldi, uning hayoti xavf ostida qoladi va keroitlar jang maydonini tark etishadi. Aynan mana shu holat Temuchinni tor-mor etilishidan bo‘lmasa-da, yirik mag‘lubiyatdan saqlab qoldi. Temuchin uncha katta bo‘lmagan otryad bilan Baljun ko‘li tomonga chekindi. Uning tarafida turganlar ko‘lga kelishdi, ular Temuchinga sodiqlik qasamyodi belgisi sifatida botqoqqa aylangan ko‘ldan loyqa suvni ichishadi. Temuchin uchun og‘ir damlarda uni qo‘llab-quvvatlaganliklari uchun tez orada ular alohida huquq va imtiyozlarga ega bo‘lishdi.
Temuchin shu orada Vanxon bilan muzokaralarga kirishishga majbur bo‘ldi, shunda u o‘zining diplomat sifatidagi odatdan tashqari, favqulodda sifatlarini namoyon qildi. U o‘zi uchun Vanxonni «xon – ota» deb tan oladi va o‘zini uning fuqarosi va o‘g‘li deb ma’lum qiladi. Ammo 1203-yilda Temuchin bo‘lib o‘tgan xo‘jako‘rsinga itoatkor bo‘lib ko‘rinishdan voz kechib, hatto tungi to‘xtash (dam olish)larsiz Vanxonning qarorgohiga yurish qiladi. Bu hujum keroitlar uchun kutilmaganda, qo‘qqisdan amalga oshirildi. Uch kecha-yu kunduz davom etgan janglardan so‘ng keroitlar butunlay tor-mor etildi. Vanxon va uning o‘g‘li Sangum, g‘arbga, nayman ulusi chegaralari tomonga qochishdi. Yo‘lda ular naymanlarni qorovul, soqchi otryadiga duch kelishadi. Vanxon o‘ldiriladi, uning boshi esa naymanlar hukmdori Tayanxonga taqdim etiladi, Sangum esa qochib ketadi.
1203-yilning kuzida keroitlar ustidan erishilgan g‘alaba Temuchinning tatarlar ustidan erishilgan g‘alabasidan keyingi ikkinchi yirik muvaffaqiyati bo‘ldi. Mo‘g‘ulistondagi eng yirik ulus yo‘q qilindi. Jamuxa endilikda Temuchin bilan kurashda ittifoqchi sifatida faqat naymanlarga tayanishga intildi. Naymanlar xoni Temuchinni hujumini kutmasdan, balki o‘zi unga qarshi urushni boshlamoqchi bo‘ldi. Bu urushda nayman xoni Szin imperiyasi bilan chegaradosh bo‘lib, Buyuk Xitoy devori yonida yashagan ongut xalqini o‘ziga ittifoqchi qilmoqchi bo‘ldi va ularga elchilar jo‘natdi. Nayman xoni elchilar orqali ongutlar xoni Alaxushdan o‘zining Temuchin bilan urushida yordam berishini so‘raydi. Alaxush esa Temuchinga qarshi urushda naymanlarga yordam berishdan voz kechibgina qolmasdan, balki naymanlarni niyat-maqsadlari to‘g‘risida Temuchinni xabardor qilishga shoshiladi. Xalxe daryosi yonidagi xada darasida o‘z qarorgohiga ega bo‘lgan Temuchin, o‘z ulusida bir qator islohotlarni amalga oshiradi. U o‘z fuqarolarini o‘nlik, yuzlik va mingliklarga bo‘ldi, zarurat yuzaga kelganda o‘n, yuz, minglab askarlar o‘z qurol-yarog‘lari va otlari bilan shay turgan, bularga esa ma’muriyatchi – qo‘mondonlar: o‘nboshi, yuzboshi va mingboshilar boshliq etib qo‘yilgan, ya’ni tayinlangan. Bu islohot Temuchinning ulusini etnik va qabilaviy tarqoqligiga barham berdi. Boshqaruvchilar, ya’ni cherbi lavozimi joriy etildi, ular ulusning fuqarolari va xo‘jaligini, xon qarorgohi va xon gvardiyasini boshqarishgan. Gvardiyaning kuchlari qaytadan tartibga solindi, ya’ni tuzildi. O‘tkazilgan islohotlar, kereitlar bilan urushda putur yetgan Temuchin ulusini tartibga keltirdi va qayta tikladi.
1204-yilning yozida Temuchin qo‘shinlari mustaqilligini saqlab qolayotgan nayman ulusini chegaralariga yaqinlashdi. Raqiblar Mo‘g‘iliston Oltoyidagi Naxu-gun tog‘i yonida to‘qnashdilar. Naymanlar batamom mag‘lubiyatga uchradilar. Naymanlar hukmdori Toyongxonning o‘zi jangda halok bo‘ldi. Toyongxonning o‘g‘li Kuchluk, tirik qolgan va asirga tushmagan askarlari hamda aholisi bilan g‘arb tomonga ketdi. Shunday qilib, Mo‘g‘ulistonning g‘arbiy hududlaridagi yagona kuchli mustaqil ulus ham tugatildi. Aynan o‘sha 1204-yilda Temuchin merkitlarga qarshi yurishni amalga oshirdi. 1205-yilning qish oylarini Oltoy tog‘larini janubiy yon bag‘irlarida o‘tkazib, Temuchin 1205-yilning bahorida Oltoyni oshib o‘tdi va uning g‘arbiy yon bag‘irlariga qochib yashiringan merkitlar hukmdori Toxtabekni va Kuchlukni qo‘shinlariga hujum qildi, jangda Toxtabek halok bo‘ldi. Kuchluk esa, Temuchinning Mo‘g‘ulistonda hukmronlik qilishidan norozi bo‘lgan ko‘pchilik bilan Chu daryosi hudularida yashovchi qoraxitoylar tomonga chekinadi. Mana shu holat tufayli Jamuxaning ko‘pchilik tarafdorlari endilikda Temuchin tomonga o‘tishdi. Jamuxa juda oz sonli askarlari bilan qoldi, tez orada ular ham Jamuxaga xoinlik qilishadi, uni ushlab olib, Temuchin huzuriga keltirishadi, Temuchin esa Jamuxani qatl qilishga buyruq beradi (1205- yoki 1207-yilda). Temuchin ittifoqlar tuzishda diplomatik ustamonligi, janglarda taktik usullarni qo‘llashga mohirligi va qasos olishda o‘taketgan vahshiyligi tufayli mo‘g‘ul qabilalarini birlashtira oldi.
Masalan, u bir safar o‘zi tomondan mag‘lub etilgan beklardan yetmish nafarini 70 ta doshqozonda tiriklayin qaynatishga buyruq bergan. Temuchin 1186-1204-yillar davomida hokimiyat uchun kurash olib borib, faqat mo‘g‘ullarnigina emas, ular bilan qo‘shni bo‘lgan tatar, markit, kerayit, jaloyir, nayman, uyg‘ur, qarluq kabi ko‘plab qabilalarni qo‘l ostida birlashtirib, kuchli davlatga asos soladi.
Mo‘g‘ullar davlatining tashkil topishi – jahon tarixidagi eng muhim siyosiy va harbiy voqealardan biri hisoblanadi. Bu jarayon Temuchinning (Chingizxon) harbiy iste’dodi, siyosiy donoligi, qat’iyligi va birlashtiruvchilik qobiliyati natijasida amalga oshgan. XII asr oxirlarida mo‘g‘ul va boshqa ko‘chmanchi qabilalar o‘rtasida davom etib kelgan nizolar va tarqoqlikni yengish orqali u yagona markazlashgan imperiya barpo etdi. 1206-yilda o‘tgan qurultoyda Chingizxon deb e’lon qilinishi bilan mo‘g‘ullar davlati rasmiy ravishda tarix maydoniga chiqdi.
Mazkur imperiya harbiy-intizomiy tartibi, boshqaruv tizimi va diplomatik yondashuvi bilan ajralib turdi. Minglik asosida qurilgan ijtimoiy-harbiy tuzilma, qat’iy qonun-qoidalar (Jasoq) va markazlashgan boshqaruv orqali davlat ichki barqarorlikka erishdi. Chingizxon nafaqat o‘z qabiladoshlarini, balki boshqa xalqlarni ham o‘ziga bo‘ysundirishga muvaffaq bo‘ldi. Natijada, Mo‘g‘ullar imperiyasi qisqa vaqt ichida Yevrosiyoning ulkan hududlariga yoyildi, Xitoydan tortib Yevropa chegaralarigacha cho‘zilgan hududlarda mo‘g‘ul hukmronligi o‘rnatildi. Mo‘g‘ullar yurishlari natijasida dunyo xalqlari o‘rtasidagi aloqalar kuchaygan, savdo yo‘llari (xususan, Buyuk ipak yo‘li) tiklangan, turli madaniyat va sivilizatsiyalar o‘zaro ta’sirlasha boshlagan. Biroq bu kengayish jarayoni ko‘plab qonli janglar, vayronagarchiliklar va aholi qatliomlari bilan kechgani ham tarixiy haqiqatdir.
Mo‘g‘ullar davlatining tashkil topishi — bu faqatgina bir imperiyaning yaratilishi emas, balki o‘sha davrdagi siyosiy, harbiy va madaniy manzaraning tubdan o‘zgarishi, dunyo tartibining qayta shakllanishidir. Chingizxon va uning vorislari tomonidan asos solingan bu davlat nafaqat o‘z zamonasi, balki keyingi asrlar tarixiga ham kuchli ta’sir ko‘rsatgan global hodisa sifatida tarix sahifasida o‘z o‘rnini egallagan.
Gulsumoy Otabayeva,
Marjona Norqulova,
Parvina Ravshanova,
Odina Norqulova,
Termiz davlat pedagogika instituti talabalari
